Waterstraat 12, 12a, 12b en 12c, winkel-woonhuis

Adres: Waterstraat 12, Zaltbommel

Gemeente: Zaltbommel
Postcode + plaats: 5301 AJ Zaltbommel 
Straat + huisnummer: Waterstraat 12-12a-12b-12c
Naam object: -
Kadastrale aanduiding: gemeente Zaltbommel, sectie A, nr. 3694

Bescherming: gemeentelijk monument
Datum aanwijzing:  22 augustus 2006

Oorspronkelijke functie: winkel/woonhuis
Huidige functie:  winkel/appartementen

Bouwjaar: winkelpui: 1904
Architect: -
Bouwstijl: winkelpui: Art Nouveau

Beschrijver: Marinus van Dintel
Datum beschrijving: augustus 2004/mei 2006
Datum foto’s: juli 2004

Bronnen: 

• bouwdossiers Streekarchief Bommelerwaard (SAB); S.H.A.M. Zoetmulder, “Markt A 120, Zaltbommel”, in: ‘Tussen de Voorn en Loevestein XXVI’ (1990), p. 71-80
• Bouwhistorische Verkenning met waardestelling Waterstraat 12 in Zaltbommel, november 2005 (MAB).

Kadastrale kaart van Waterstraat 12, 12a, 12b en 12c in Zaltbommel (2015)

Historie en ligging

Het pand ligt in de gesloten oostelijke gevelwand van de Waterstaat, een lange reeks monumentale gevels van zo goed als gelijke hoogte. Hierdoor is slechts de voorgevel van het pand zichtbaar.
De juiste ouderdom van het pand is niet bekend. De zwaar uitgevoerde, gewelfde kelder doet echter een laat middeleeuwse oorsprong vermoeden.
Het pand heeft in de loop van de tijd veel veranderingen ondergaan. De meest opvallende waren de aanbouwen aan de achterkant en de voormalige L-verbinding met het pakhuis aan de Gasthuisstraat.
Vanaf de 18de eeuw was het in eigendom van de uit Oost-Pruisen afkomstige familie Prillevitz, waarvan enkele familieleden een textielhandel in het pand dreven. In 1828 werd het pand overgenomen door de familie Van Gameren, die de handel in textiel er in voortzette.

Plattegrond en opbouw

Het pand is gebouwd op rechthoekige plattegrond en bestaat uit drie bouwlagen met een zolderverdieping. De lijstgevel is drie vensters breed en wit gepleisterd. De begane grond wordt gedomineerd door een monumentale pui in Art Nouveau stijl uit 1904. De gevel sluit aan de bovenzijde af met een klassiek hoofdgestel. De plint is van natuursteen en loopt in de hoeken naast de etalageramen op tot dubbele hoogte. Zowel de winkelpui als de bovenvensters zijn in beige met wit uitgevoerd.

Voorgevel

De voorgevel is symmetrisch van opbouw. Op de begane grond zit een houten winkelpui in Art Nouveau stijl, die op een hardstenen plint is geplaatst. De pui bevindt zich nog in oorspronkelijke staat. De ingang is in het midden van de pui, in een diep rechthoekig portiek. Het heeft een grote glazen deur met boven en onder een afgebakend vlak met 10 kleine ruitjes. De onderdorpel en de neuten zijn van natuursteen; het kalf is ongeprofileerd en het bovenlicht bestaat uit een groot enkelruits raam. De etalagevensters in de portiek bestaan uit enkelruits ramen met een 3-ruits bovenlicht. Aan weerszijden van de portiek bevinden zich de etalages, met enkelruits ramen die aan de bovenkant door middel van een houten segmentboog worden gescheiden van de veelruitige bovenlichten. Samen met het in ontwerp licht afwijkende bovenlicht aan de ingang van de portiek, vormen de drie bovenlichten een eenheid. De puidammen bevatten beide een spiegel en worden aan de bovenkant afgesloten door een rijk geornamenteerde console als hoekbekroning. Tussen beide consoles wordt de pui met een puibalk afgesloten. Boven de pui bevinden zich op de eerste verdieping drie enkelruits schuiframen met hardstenen lekdorpels en bovenlichten in glas-in-lood. De vensters in de tweede verdieping staan recht boven die van de eerste verdieping, maar zijn de helft lager. Ze bestaan uit 2-ruits ramen en hebben eveneens hardstenen lekdorpels.
De gevel sluit aan de bovenzijde af met een klassiek hoofdgestel, waarbij de kroonlijst op luxe klossen rust.

Linker zijgevel

De linker zijgevel grenst aan belendend pand Waterstraat 14.

Rechter zijgevel

De rechter zijgevel grenst aan belendend pand Waterstraat 10.

Achtergevel

Van de achtergevel zijn geen details bekend.

Dak

Het pand heeft een met rode Hollandse pannen gedekt schilddak. Deze is haaks op de voorgevel geplaatst.

Interieur

Het pand heeft een bijzonder waardevol Art Nouveau woon-winkelinterieur. De indeling van de begane grond bestaat uit een winkelgedeelte over de volledige breedte van het pand. Ongeveer halverwege het pand is een hangkamer zichtbaar, voorzien van drie ovale vensters die uitzien op het winkelgedeelte. Links naast de hangkamer is een gang gesitueerd.
Het stucplafond van de winkelruimte is voorzien van stucwerk rozetten met in het midden bladmotieven.
De gang is voorzien van een stucplafond met in het midden een ruitmotief. De stucplafonds zijn in een olijf en witte kleurstelling geschilderd. Deze kleurstelling is ook gebruikt voor de houten kastenwanden van het winkelgedeelte. Deze kastenwanden dateren uit 1979.

Bescherming

De bescherming betreft nadrukkelijk zowel het interieur als het exterieur.

Reden van plaatsing

Architectuurhistorische criteria

• de verschillende in het gebouw aanwezige verbouwingsfasen. De oudste dateert mogelijk uit de 15de eeuw. Hiervan zijn in de kelder en zijgevels en mogelijk ook in de voorgevel, nog restanten van het metselwerk behouden gebleven. Na de laatste grote stadsbrand in 1524 werd het pand voor een belangrijk deel vernieuwd. Hiervan resteert het merendeel van de balklagen van het voorhuis en de kapjukken boven het voorhuis;
• het zeldzame Art Nouveau interieur. Bij de twee 19de-eeuwse fases én bij de verbouwing in 1904 is naast het achterhuis, een belangrijk deel van de huidige interieurs met vloer- en plafondafwerkingen, deuren en betimmeringen, een fraai trappenhuis en een tweetal marmeren schouwen. Het pand geeft hierdoor nog altijd een goed herkenbaar beeld van een gecombineerd woon-winkelhuis voor de hogere middenstand gedurende deze periode
• de in 1904 door gemeentearchitect A.M.A. Gulden in opdracht van J.B.J. Zoetmulder ontworpen winkelpui in Art Nouveau stijl.

Stedenbouwkundige criteria

• de situering in het markante deel van het rijke, waardevolle straatbeeld van de Waterstraat en het historische gevelbeeld van de Markt;
• de goed afleesbare verkavelingsstructuur zoals deze waarschijnlijk al in de 14de eeuw ontstond.

Cultuurhistorische criteria

• de bewoning door de bekende Zaltbommelse textielfamilies als Prillevitz en Van Gameren;
• de met name aan het interieur afleesbare woon- en werkcultuur van de hogere middenstand vanaf het begin van de 19de eeuw.