Delkant 1, kerk

Adres: Delkant 1, Gameren

Gemeente: Zaltbommel
Postcode + plaats: 5311 CJ Gameren
Straat + huisnummer: Delkant 1
Kadastrale aanduiding: gemeente Kerkwijk, sectie P, nr. 1283

Bescherming: gemeentelijk monument
Datum aanwijzing: 13 november 2012

Oorspronkelijke functie: kerk
Huidige functie: kerk

Bouwjaar: 1953
Architect: P.K. Mensink
Bouwstijl: wederopbouw

Beschrijver: M. Sanders
Datum beschrijving: 26 maart 2012
Datum foto’s: 19 maart 2012

Bronnen: Bouwdossiers Streekarchief Bommelerwaard (SAB)

Kadastrale kaart van Delkant 1 in Gameren (2015)

Historie en ligging

De Grote Del met omringende bebouwing is het meest beeldbepalende deel van Gameren. Centraal ligt een langgerekt, zuidwest-noordoost gerichte min of meer driehoekige laagte, waarvan het grootste deel vroeger met water was gevuld. De rand van de del wordt gevormd door een gracht met aan de buitenzijde een met bomen beplante groenstrook. Het binnenste deel van de del is grotendeels gedempt en wordt door een waterpartij in tweeën gedeeld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de kerk aan de Waalbandijk verwoest. Besloten werd om een deel van de Grote Del te dempen en daar een nieuwe kerk te bouwen. Op het noordelijke, in de richting van de dijk spits toelopende deel, staat de nieuwe kerk. Dit is een op klassieke leest geschoeide centraalkerk.  De kerk, ontworpen door het Apeldoornse architectenbureau Mensink, werd in 1954 in gebruik genomen. De kerk, te bereiken via twee toegangsbruggen, vormt met haar achthoekige hoofdvorm en spitse dak een markant element. Het zuidelijke deel van de Grote Del heeft een meer open karakter en is ingericht als hertenkamp.

Plattegrond en opbouw

De protestantse kerk is een éénlaags gebouw op een achthoekig grondplan, voorzien van een achtzijdig tentdak met een lantaarn. Aan de noord- en zuidzijde staan rechthoekige aanbouwen met (snijdende) zadeldaken, respectievelijk voor een entree en een consistorie. De kap is opgebouwd uit betonsegmenten. Het gesloten dakvlak is gedekt met leien in maasdekking en voorzien van een omlopende balustrade van beton met vierpasmotieven. Op de top staat een lantaarn met daarin de klok. De spits wordt bekroond door een haan. Alle hoeken van het gebouw zijn voorzien van steunberen opgebouwd uit baksteen en versierd op de hoeken met betonelementen. Iedere steunbeer is aan de bovenzijde bekroond met een betonnen eivormig element. Het pand is rondom voorzien van een bakstenen plint met een afzaat. Onder een deel van het gebouw zit een kelder.

Voorgevel

De voorgevel (van de aanbouw) heeft een symmetrische opzet met in het midden een hoge segmentboogvormige nis met getrapte neggen. In deze nis bevindt zich een dubbele mahoniehouten toegangsdeur onder een betonnen afdak. De toegangsdeur is voorzien van smeedijzeren gehengen en handgrepen. Middels een trap is de toegang te bereiken. Aan beide zijden van de toegang zijn smeedijzeren lampen aangebracht. Boven de toegang is een glas-in-loodraam aangebracht.

Linkerzijgevel

De linkerzijgevel bestaat uit drie segmenten van de achtzijdige kerk, geflankeerd door de gevels van de aanbouwen aan de voor- en achterzijde.
De linkerzijgevel van de aanbouw tegen de voorgevel bevat een klein glas-in-loodraam met middenstijl. In het linkerdeel is een deur gelegen. De toegang is te bereiken via een trapje.
In de aanbouw aan de linkerzijde is op de begane grond een klein glas-in-loodraam aangebracht met middenstijl en op de verdieping een enkelvoudig glas-in-loodraam. Beide zijn geplaatst in een houten venster. In de aanbouw op de begane grond is een gemetselde kolenbak met houten deksel gesitueerd.

Rechterzijgevel

De rechterzijgevel bestaat uit drie segmenten van de achtzijdige kerk, geflankeerd door de gevels van de aanbouwen aan de voor- en achterzijde. De rechterzijgevel van de aanbouw tegen de voorgevel bevat een klein glas-in-loodraam met middenstijl Daaronder bevindt zich een enkelvoudig glas-in-loodraam. In elk van de drie segmenten van de kerkgevels is een groot glas-in-loodraam met middenstijl aangebracht. In het rechterdeel is een deur gelegen. De toegang is te bereiken via een trapje.
In de aanbouw aan de rechterzijde zijn op de begane grond drie kleine vensters aangebracht en op de verdieping een enkelvoudig glas-in-loodraam. Alle ramen zijn geplaatst in houten vensters.

Achtergevel

In de achtergevel (van de aanbouw) is op de begane grond links een houten toegangsdeur gesitueerd, met erboven een smeedijzeren lantaarn. Rechts van de deur is een glas-in-loodraam met middenstijl geplaatst in een houten venster. Boven dit venster is op de verdieping een enkelvoudig glas-in-loodraam in een houten venster geplaatst. De top van de gevel is schuin gemetseld in halfsteens verband met in het midden een schoorsteen die is opgetrokken in kruisverband.

Dak en lantaarn

Het dak is op de hoeken voorzien van loden pirons. De lantaarn is opgebouwd uit betonnen segmenten en wordt bekroond door een vergulde haan. Rondom zijn vier wijzerplaten aangebracht en in de lantaarn hangt een luidklok.

Interieur

In het interieur zijn de structuur en opzet van deze achtzijdige centraalkerk goed herkenbaar. De wanden van de kerkzaal bestaan uit schoonmetselwerk, de (binnenzijde van de) achtzijdige kapconstructie uit beton met een honingraatmotief. In het metselwerk van de noordgevel zijn kruisvormige gaten aanwezig (oorspronkelijke openingen ten behoeve van de akoestiek), later terugliggend dichtgezet. Boven de ingang is een balkon over de volledige breedte van het pand gesitueerd.

Er tegenover staat de preekstoel (afkomstig uit de voormalige oudere kerk aan de Waalbandijk) met erboven het orgel. Dit orgel stond aanvankelijk boven de consistorie (in de aanbouw aan de achterzijde). De wand achter de preekstoel is voorzien van een oorspronkelijke lambrisering welke onderverdeeld is in rechthoekige vlakken. In de kerk staan eenvoudige houten banken met verwarmingsbuizen en ouderling banken. Aan het plafond hangen vier grote en twee kleine kroonluchters en op de wanden zijn smeedijzeren kandelaararmaturen aangebracht. De vloer is voorzien van later aangebrachte plavuizen.
De aanbouw aan de voorzijde bevat de entree. Hier bevindt zich een trap naar de eerste verdieping en het balkon in de kerkzaal. Vanuit de entree is de kerkzaal bereikbaar via een deelbare houten deur met smeedijzeren gehengen en beslag.
De consistorie is gesitueerd in de zuidelijke aanbouw vanwaar ook de kelder te bereiken is. In de kelder is een kolenluik aanwezig. De ruimte op de verdieping staat leeg (eertijds de plaats voor het orgel).

Reden van plaatsing

Architectuurhistorische criteria

a. de typologie van een klassieke centraalbouwkerk, één van de stromingen van Protestantse kerk-bouw gedurende de vroege wederopbouwperiode;
b. de traditionele architectuur en detaillering met stijlmotieven uit verschillende perioden;
c. de zorgvuldige en afgewogen materialisatie en detaillering in baksteen en beton in exterieur en interieur passend bij de traditionele architectuur.

Stedenbouwkundige criteria

a. de alzijdigheid van de vorm en architectuur van de kerk zijn afgestemd op de prominente ligging op
de Grote Del in Gameren;
b. de ensemblewaarde in relatie met de overige monumentale bebouwing langs de Delkant.

Cultuurhistorische criteria

a. de uiting van de Protestantse Kerk in de Bommelerwaard.

Bouwhistorische criteria

a. de vele bijzondere en bij de architectuur passende interieurelementen, waarvan enkele afkomstig uit de oude kerk aan de Waalbandijk.